طرح یک پیشنهاد ، در یک یادداشت
احياي زاينده‌رود ناگزير از انتقال آب
مهدي مهيار
تبعات گوناگون خشكي زاينده‌رود در چند دهه اخير تمام اركان زيست در اصفهان و فلات مركزي را تحت تاثير قرار داده و ادامه اين روند و تاثير آن در حوزه‌هاي گوناگون اقتصادي، اجتماعي، زيست محيطي و ... گريبان چند استان و به تبع آن كشور را خواهد گرفت؛ بنابراين بديهي است احياي اين رودخانه در صدر مهم‌ترين دغدغه‌هاي مردم و دلسوزان قرار داشته باشد. مهدي مهيار در يادداشتي به دنبال پاسخ به اين پرسش بوده كه چرا كاهش مصارف و مديريت تقاضا كفاف احياي زاينده‌رود را نمي‌دهد. همچنين ضمن اشاره به روند پروژه‌هاي انتقال آب، برخي ادعاها درباره پروژه «ماندگان» را بي‌اساس و غيركارشناسي مي‌داند.
براي احياي زاينده‌رود دو دسته اقدام روي ميز سياستگذاران قرار دارد؛ يك دسته از اين اقدامات مرتبط با مديريت تقاضا و مديريت مصرف بوده كه هدف آن، كنترل و كاهش ميزان مصرف آب است. دسته ديگر اقدامات نيز به راهكارهاي مديريت تامين مربوط مي‌شود كه هدف آن افزايش ميزان منابع آب حوضه زاينده‌رود است.
در گذشته برنامه‌هايي در قالب برنامه سازگاري با كم‌آبي استان در راستاي مديريت مصارف و تقاضا آماده شد كه اين برنامه در چند سال گذشته به خوبي انجام شده و اهداف خود را تا حدود زيادي محقق كرده است. به عنوان مثال در يكي از برنامه‌هاي سازگاري با كم آبي استان اصفهان بيش از 700 ميليون مترمكعب اصلاح و تعديل پروانه بهره‌برداري چاه‌ها انجام شده؛ اما ميزان كمبود منابع آب در حوضه آبريز زاينده‌رود آنقدر زياد است كه صرفا از طريق مديريت تقاضا و كاهش مصارف نمي‌توان آن را جبران كرد و به احياي زاينده‌رود پرداخت؛ چون حجم بارگذاري‌هايي كه در بالادست براي كشاورزي انجام شده و همزمان، حجم بارگذاري‌هايي كه براي انتقال آب به ساير حوضه‌هاي آبريز و همچنين مصرف شرب حوضه زاينده‌رود انجام شده، آنچنان زياد بوده كه نمي‌توان صرفا با كاهش مصارف و مديريت تقاضا زاينده‌رود را احيا كرد؛ بنابراين در گام نخست نياز بود با انتقال آب از دريا كه تا حد مطلوبي پيش رفته است، بارگذاري‌هاي صنعتي از حوضه زاينده‌رود حذف شود.
طرح انتقال آب دريا در گام نخست قرار است نياز صنايع فعلي و موجود را تامين كند تا ديگر نيازي به استفاده اين صنايع از آب زاينده‌رود نباشد. در گام بعدي، با تكميل آب‌شيرين‌كن‌ها و كل ايستگاه‌هاي پمپاژ مي‌توان علاوه بر نياز صنايع بزرگ به آب، نياز ساير صنايع (كه البته به مقدار كم) در حال استفاده از آب‌هاي زيرزميني هستند، تامين كرد. طبق سند آمايش استان اصفهان توسعه صنعت در محدوده 50 كيلومتري شهر اصفهان ممنوع است؛ بنابراين قطعا انتقال آب دريا منجر به توسعه صنايع در اين محدوده نخواهد شد. البته پس از تكميل فاز دوم انتقال آب دريا، آب دريا مي‌تواند صنايعي كه خارج از حوضه زاينده‌رود قرار دارند يا قرار است خارج از اين حوضه آبريز توسعه پيدا كنند را تامين كند. ذكر اين نكته درباره پروژه انتقال آب از خليج فارس و درياي عمان ضروري است كه در دو فاز انجام شده؛ يك فاز از اصفهان تا كرمان كه پيشرفت بيش از 90 درصدي دارد و با توجه به منابع آب مازاد موجود كاملا آماده آبگيري است. فاز دوم اين طرح نيز از كرمان تا درياي عمان پيش‌بيني شده كه ايجاد آبگير و احداث آب‌شيرين‌كن‌هاي آن در دست انجام است و همزمان، آزادسازي مسير و اجراي خط لوله آن پيگيري مي‌شود. با تكميل اين پروژه، آب به‌طور مستقيم از درياي عمان به اصفهان مي‌رسد.
همچنين پروژه انتقال آب «ماندگان» قرار است كمبود آب شرب اصفهان را جبران كند و 280 ميليون مترمكعب تخصيص آب دارد كه 30 ميليون مترمكعب آن به آب شرب شهرهاي شهرضا، دهاقان و سميرم و مابقي به آب شرب اصفهان بزرگ تخصيص خواهد يافت. البته پيش از اين قرار بود پروژه بهشت‌آباد و كوهرنگ 3 براي تامين كمبود آب اصفهان اجرا شود. پروژه كوهرنگ 3 از حدود سال 1380 آغاز شد كه تاكنون تنها تونل آن تكميل شده و سد آن باقي مانده و پروژه بهشت‌آباد نيز از اوايل دهه 1390 آغاز شد كه متاسفانه به دليل برخي چالش‌ها متوقف شده است. اين در حالي است كه تمام مطالعات لازم درباره پروژه بهشت آباد انجام شده بود و چند شركت داخلي و خارجي آن را تاييد و عنوان كرده بودند اين پروژه براي منطقه چالش زيست محيطي ايجاد نخواهد كرد و اين پروژه تمام مجوزهاي زيست محيطي لازم را داشته است، اما در هر حال برخي چالش‌ها موجب توقف اين پروژه شد.
در نهايت تخصيص طرح ماندگان از سوي وزارت نيرو داده شده و جلسات ارزيابي محيط زيستي آن براي دريافت مجوزهاي محيط زيستي به‌طور كامل در سازمان محيط زيست برگزار شده و تاكنون هيچ ايراد و نقد زيست محيطي به آن وارد نشده و پروسه اخذ مجوز زيست محيطي آن در حال اتمام است. اين طرح چالش خاصي ندارد، زيرا اولا قرار است سد بسيار كوچكي احداث شود كه صرفا تعديل‌كننده جريان آب است و ذخيره‌كننده آب محسوب نمي‌شود. حجم ذخيره سد ماندگان يك‌دهم حجم ذخيره سد خرسان 3 هم نخواهد بود. ثانيا در مخزن سد آن هيچ پوشش گياهي و گونه جانوري خاصي وجود ندارد كه مانع اجراي پروژه شود. در واقع هيچ آسيب زيست محيطي براي پروژه انتقال آب ماندگان شناسايي و اعلام نشده، به همين دليل مراحل نهايي براي دريافت مجوزهاي لازم در حال انجام است.
گاهي در برخي رسانه‌ها موضوعاتي درباره حقابه پايين‌دست يا احتمال آسيب به محيط زيست درباره اين پروژه مطرح مي‌شود، در حالي كه سالانه بيش از يك ميليارد مترمكعب آب از رودخانه ماربر و رودخانه‌هاي فرعي اطراف آن به سمت كهگيلويه و بويراحمد و خوزستان در كارون سرازير مي‌شود؛ در حالي كه تنها 280 ميليون مترمكعب آن تخصيص داده شده (كه 30 ميليون مترمكعب آن از قبل براي شهرهاي منطقه بوده است). در نتيجه اين مقدار برداشت آب هيچ آسيبي به محيط زيست پايين‌دست وارد نخواهد كرد و حقابه پايين‌دست كاملا رعايت مي‌شود.
همچنين برخي ادعا مي‌كنند وجود سد ماندگان موجب آب شدن برف‌هاي كوه دنا مي‌شود كه ادعايي بي‌اساس و غيركارشناسي است. براي نمونه سد خرسان 3 در فاصله بسيار نزديك‌تري به كوه‌هاي دنا قرار دارد كه حجم مخرن آن 10 برابر سد پروژه ماندگان و سطح مخزن آن پنج برابر است، اما توانسته مجوزهاي زيست محيطي را به‌طور كامل دريافت كند؛ در نتيجه قطعا كسي نمي‌تواند براي پروژه ماندگان بهانه زيست محيطي بياورد.
مواردي كه در مورد آسيب زيست محيطي ماندگان گفته مي‌شود صرفا تنش‌هاي اجتماعي و استاني و قوميتي است. حتي در يك مورد تصويري در فضاي مجازي منتشر شده بود كه افرادي با در دست داشتن يك نوشته خواستار توقف احداث سد ماندگان در يك استان شده، اما همزمان تكميل سد ديگري در استان ديگر را مطالبه كرده بودند! كه نشان مي‌دهد مخالفان سد ماندگان فعال زيست محيطي نيستند، بلكه صرفا تحت تاثير تعارض‌هاي استان‌ها ضد يكديگر هستند.
يكي ديگر از اتفاقات در فضاي مجازي اين بوده كه برخي خبرگزاري‌هاي محلي استان‌ها از قول معاون سازمان حفاظت محيط زيست اظهار كرده‌اند كه سد ماندگان مجوز زيست محيطي ندارد و خواستار توقف پروژه سد ماندگان شده‌اند و طوري وانمود كرده‌اند كه يك تخلف در حال انجام است؛ در حالي كه معاون سازمان حفاظت محيط زيست اعلام كرده سد ماندگان مجوز ندارد، به اين معني است كه هنوز مجوز نهايي صادر نشده است، در حالي كه در طول يك‌سال گذشته كليه جلسات ارزيابي محيط زيستي آن برگزار و مطالعات مورد نياز آن تكميل شده است.
البته لازم است تاكيد شود كه پروژه سد ماندگان متوقف است و احداث سد ماندگان هنوز آغاز نشده، بلكه صرفا كارگاه آن راه‌اندازي و دسترسي‌ها ايجاد و مقدمات فراهم شده است تا به محض اعلام نظر نهايي سازمان حفاظت محيط زيست عمليات اجرايي آن آغاز شود.
متاسفانه برخي ادعاها غيركارشناسي و بعضا سياسي است كه بايد از اين‌گونه اظهارنظرها پرهيز كرد و اجازه داد سازمان محيط زيست در فضايي آرام و به دور از چالش و تنش بررسي‌هاي كارشناسي خود را انجام دهد.